Bài tiểu luận của nhóm Chí Tình về nguồn gốc cây cà phê, sự phân bố và sự di chuyển của cây cà phê, trong đó có sự phân bố cây cà phê Việt Nam. Tuy tiểu luận khá ngắn gọn nhưng có nhiều ý nghĩa trong việc triển khai các đề tài nghiên cứu theo những hướng khác như ứng dụng GIS trong xác định vùng đất thích hợp trồng cây cà phê, lập bản đồ số với công cụ GIS để theo dõi sự phân bố, v.v.
I. Danh bộ:
Phân loại khoa học:
Giới ( regum): Plantae
Angiospermae
Eudicots
Asterids
Bộ ( ordo) : Gentianales
Họ ( Familia) : Rubiaceae
Chi ( genus) : Coffea
II. Xuất xứ, nguồn gốc của cây cà phê .
1.Nguồn gốc, xuất xứ của cây cà phê
Theo
một truyền thuyết đã ghi nhận được trên giấy vào năm 1671, người chăn dê ở
Kaffa ( thuộc Ethiopia ngày nay) phát hiện ra đàn dê đã ăn một loại quả cây lạ
hoa trắng và quả màu đỏ sau đó có những biểu hiện lạ thường. Họ đã đem chuyện
này kể với các thầy tu và xác nhận công hiệu của nó.
Đó
là truyền thuyết, còn những di chỉ khảo cổ, những ghi chép của con người còn
lại cho đến ngày nay. Người ta biết rằng, Kaffa (Ethiopia ngày nay) chính là
vùng đất khởi nguyên của cây cà phê, từ thế kỷ thứ IX đã có những ghi nhận ở
đây, đến thế kỷ XIV những người buôn nô lệ đã mang cà phê từ Ethiopia sang xứ Ả
Rập. Nhưng tới tận thế kỷ XV người ta mới biết rang cà phê lên và sử dụng làm
đồ uống. Cà phê đã trở thành một thức uống truyền thống của người Ả Rập và là
nơi trồng cà phê độc quyền với trung tâm giao dịch cà phê là thành phố cảng
Mocha, hay còn được gọi là Mokka, tức là thành phố Al Mukha thuộc Yemen ngày
nay. Người Ả Rập rất tự hào về phát minh ra loại thức uống này và giữ bí mật để
bảo tồn độc quyền về một loại sản phẩm. Họ đưa ra những chế tài rất chặt chẽ
trong việc sản xuất và xuất khẩu cà phê nhưng nó vẫn được bí mật đưa ra ngoài.
 |
| Bản đồ khu phân bố cây cà phê trên thế giới |
2. Khái quát cơ bản về cây cà
phê.
Cà phê ( coffea) là tên một chi thực vật
thuộc họ Thiến thảo (Rubiaceae). Họ này là một trong những họ thực vật có nhiều
chi (68 chi) thuộc vùng nhiệt đới. Chi cà phê bao gồm nhiều loài cây lâu năm
trong đó có 2 loài có chứa caffein trong hạt và mang lại hiệu quả kinh tế đó là
cà phê vối và cà phê chè . Ngoài ra cây cà phê mít cũng mang lại hiệu quả kinh
tế nhưng loài này ít phổ biến hơn. Các loài còn lại tuy thuộc chi cà phê nhưng
khác xa với những cây cà phê thường trồng, vì vậy cây cà phê vối và cà phê chè
thường gọi chung là cây cà phê.
II. Điều kiện ảnh hưởng đến cây cà phê.
1.Đất đai:
Cà phê có thể trồng
trên nhiều loại đất khác nhau, trong đó đất ba-zan là một trong những loại đất
lý tưởng để trồng cà phê, vì các đặc điểm lý hóa tính tốt, và tầng dày của loại
đất này. Yêu cầu cơ bản của đất trồng cà phê là có tầng sâu từ 70 cm trở lên,
có độ thoát nước tốt (không bị úng, lầy). Các loại đất thường thấy ở Việt Nam ở
trên các vùng cao như granit, sa phiến thạch, phù sa cổ, gờ nai, đá vôi, dốc
tụ... đều trồng được cà phê. Ở cà phê vườn có khả năng trồng được cả ở nơi có
đá lộ đầu, ở những nơi đất dốc vẫn trồng được cà phê nếu làm tốt công trình
chống xói mòn. Dù trồng ở trên loại đất nào nhưng vai trò của con người có tính
quyết định trong việc duy trì, bảo vệ nâng cao độ phì nhiêu của đất. Ngay cả
trên đất ba-zan, nếu cà phê không được chăm sóc tốt vẫn dẫn tới hiện tượng cây
mọc còi cọc, năng suất thấp. Ngược lại ở những nơi không phải là đất ba-zan nếu
đảm bảo được đủ lượng phân hữu cơ, vô cơ, giải quyết tốt cây đậu đỗ, phân xanh
trồng xen, tủ gốc tốt cùng các biện pháp thâm canh tổng hợp khác như tưới nước
vẫn có khả năng tạo nên các vườn cà phê có năng suất cao.
2. Khí hậu.
Không phải vùng nào ở
trên trái đất cũng trồng được cà phê. Ngoài yếu tố đất đai, cây cà phê còn đòi
hỏi một số yêu cầu về nhiệt độ, ẩm độ, lượng mưa, ánh sáng, gió.
- Nhiệt độ: Nói chung trong phạm
vi nhiệt độ tương đối rộng từ 50C đến 320C cây cà phê vẫn
có khả năng tồn tại, sinh trưởng và phát triển. Song phạm vi nhiệt độ phù hợp
đối với từng giống cà phê có khác nhau.
Cà phê chè ưa nơi mát và hơi lạnh. Phạm vi
thích hợp từ 180C - 250C, thích hợp nhất từ 20 - 220C.
Do yêu cầu về nhiệt độ như vậy nên cà phê chè thường được trồng ở miền núi có
độ cao từ 600 - 2.500 m (nguyên quán cà phê chè là ở Ethiopie nơi có độ cao
trên dưới 2.000 m). Các nước trồng cà phê chè có phẩm vị thơm ngon như: Kenya,
Tanzania, Ethiopie, Côlombia thường được trồng ở nơi có độ cao từ 800 m trở
lên. Ngược lại cà phê vối thích ở nơi nóng ẩm. Phạm vi nhiệt độ thích hợp từ 22
- 260C, song giới hạn nhiệt độ thích hợp nhất từ 24 - 260C.
Nhiệt độ giảm xuống tới 00C làm thui cháy các đọt non, nếu kéo dài
làm cháy cả lá già đặc biệt là vùng hay xuất hiện sương muối. Gió rét và gió
nóng đều bất lợi đối với sinh trưởng của cây cà phê.
- Lượng mưa: Lượng mưa cần thiết
đối với cây cà phê chè thường 1.300 mm - 1.900 mm, còn đối với cà phê vối cần
từ 1.300 - 2.500 mm. Nếu lượng mưa được phân bổ tương đối đều trong năm có một
mùa khô hạn ngắn vào cuối và sau vụ thu hoạch, nhiệt độ thấp thì thuận lợi cho
quá trình phân hóa mầm hoa của cây cà phê.
Đối với cà phê mít có
yêu cầu về nhiệt độ và lượng mưa tương tự như cà phê vối. Song cây cà phê mít
có bộ rễ ăn sâu, vì vậy có thể trồng ở những nơi có lượng mưa ít hơn.
Nhìn chung, ở nước ta
lượng mưa phân bố không đều. Lượng mưa tập trung khoảng 70 - 80% vào trong mùa
mưa gây ra hiện tượng thừa nước. Mùa khô thường kéo dài từ 3 - 5 tháng, nhưng
lượng nước mưa chỉ chiếm từ 20 - 30%, do vậy có nhiều nơi cây cà phê thiếu nước
nghiêm trọng đặc biệt là các tỉnh ở Tây Nguyên và miền Đông Nam Bộ. Để khắc
phục hiện tượng này, vấn đề tủ gốc giữ ẩm, đai rừng phòng hộ, cây che bóng và
tưới nước có một ý nghĩa quan trọng.
- Ấm độ: Ẩm độ của không khí
phải trên 70% mới thuận lợi cho sinh trưởng và phát triển của cây cà phê. Đặc
biệt là giai đoạn cà phê nở hoa cần phải có ẩm độ cao, do đó tưới nước bằng
biện pháp phun mưa rất thích hợp cho quá trình nở hoa của cà phê. Ẩm độ quá
thấp cộng với điều kiện khô hạn, nhiệt độ cao dẫn tới hậu quả làm cho các mầm,
nụ hoa bị thui, quả non bị rụng.
- Ánh sáng: Cà phê chè là loại cây
thích ánh sáng tán xạ (nguồn gốc mọc trong rừng thưa tại châu Phi), ánh sáng
trực xạ làm cho cây bị kích thích ra hoa quá độ dẫn tới hiện tượng khô cành,
khô quả, vườn cây xuống dốc nhanh, ánh sáng tán xạ có tác dụng điều hòa sự ra
hoa, phù hợp với cơ chế quang hợp tạo thành và tích lũy chất hữu cơ có lợi cho
cây cà phê, giữ cho vườn cây lâu bền, năng suất ổn định.
Cà phê vối là cây thích
ánh sáng trực xạ yếu (nguyên quán cà phê vối mọc rải rác ven Rừng Châu Phi). Ở
những nơi có ánh sáng trực xạ với cường độ mạnh thì cây cà phê vối cần lượng
cây che bóng để điều hòa ánh sáng, điều hòa quá trình quang hợp của vườn cây.
- Gió: Gió lạnh, gió nóng,
gió khô đều có hại đến sinh trưởng của cây cà phê. Gió quá mạnh làm cho lá bị
rách, rụng lá, các lá non bị thui đen, gió nóng làm cho lá bị khô héo. Gió làm
tăng nhanh quá trình bốc thoát hơi nước của cây và đất đặc biệt là trong mùa
khô. Vì vậy cần giải quyết trồng tốt hệ đai rừng chắn gió chính và phụ; cây che
bóng để hạn chế tác hại của gió. Đai rừng chắn gió và cây che bóng còn có tác
dụng hạn chế hình thành và tác hại của sương muối, ở những vùng có gió nóng, đai
rừng còn có tác dụng điều hòa nhiệt độ trong lô trồng.
IV. Sự di cư của cây
cà phê đến vùng mới.
1. Sự di cư của cây cà phê trên thế giới.
Cây cà phê xuất hiện
đầu tiên ở Ethotipia và khu vực Arap sau đó bắt đầu được trồng nhiều nơi trên
thế giới.
Từ khu vực nhiệt đới
Châu Phi, khu vực phân bố của cây cà phê ngày càng mở rộng bằng con đường di
cư. Sự di cư của sinh vật gồm hai quá trình, đó là: phát tán nòi giồng ra ngoài
khu vực phân bố và tự nhiên hóa vùng mới.
Sự phát tán của thực
vật không chỉ phụ thuộc vào điều kiện môi trường mà còn phụ thuộc vào tình chất
phát tán phong phú của thực vật tức là phụ thuộc vào biện pháp di cư dưới dạng
hạt hay bào tử. Các dạng phát tán đó là : phát tán nhờ gió, phát tán nhờ nước,
phát tán nhờ động vật và phát tán nhờ con người. Ngày nay sự phát tán nhờ con
người diễn ra mạnh mẽ ở nhiều loại cây trồng và cây cà phê cũng không phải là
một ngoại lệ. Nói như vậy không có nghĩa là cây cà phê chỉ di cư nhờ con người
mà còn nhờ nhiều sự phát tán khác.
 |
| Bản đồ sự di chuyển cây cà phê trên thế giới |
Cây cà phê được người
Châu Âu đem về trồng ở Hà Lan. Tuy nhiên nó đã không phát triển mạnh mẽ được.
Cuối thế kỉ 19, chủ nghĩa thực dân phát triển mạnh mẽ, chính quyền thực dân
phương Tây đã đem trồng cây cà phê ở nhiều nước thuộc địa, đặc biệt là khu vực
nhiệt đới.
Điều kiện quần xã sinh
vật nơi thực vật di cư tới cũng đóng vai trò rất quan trọng đến sự di cư của
nó. Trong quá trình di cư loài bao giờ cũng gặp những chướng ngại vật. Các
chướng ngại vật đó có thể là chướng ngại vật địa hình, chướng ngại vật về điều
kiện sinh thái, đất đai, chướng ngại vật về sinh học, độ dày đặc của thảm thực
vật...Các loài di cư phải vượt qua các chướng ngại vật này mới có thể tồn tại
và phát triển ở vùng mới.
Dựa trên cơ cở đó, sự
di cư của cây cà phê bằng con đường phát tán nhờ nước và các sự phát tán khác
là rất hạn chế. Bỡi lẽ đối với những loài thực vật sống trên cạn, biển là
chướng ngại vật không thể vượt qua. Các chướng ngại về điều kiện sinh thái có
ảnh hưởng rất lớn đến sự di cư cũng như sự phát triển của cây cà phê ở vùng mới. Cây cà phê là loài cây nhiệt đới, vì vậy
khi được chính quyền thực dân đem trồng ở các nước thuộc địa thuộc khu vực
nhiệt đới nó đã phát triển rất mạnh mẽ. Ngược lại, khi đem trồng ở Hà Lan (Châu
Phi) cây cà phê lại phát triển không tốt
bởi vì Châu Âu là khu vực ôn đới mà điều kiện khí hậu ôn đới không thể đáp ứng
được cho sự phát triển của cây cà phê.
Như vậy từ Châu Phi, cây cà phê đã được trồng và phát triển mạnh mẽ ở nhiều
nơi trên thế giới, đặc biệt là khu vực nhiệt đới: Braxin, Việt Nam, Venezuela,
Ấn Độ, Arập, Indonesia…
2. Sự di cư của cây cà phê ở Việt Nam.
Khoảng nửa sau thế kỷ
XIX, người phương Tây đưa cây cà phê sang trồng ở Việt Nam. Cây cà phê ở Việt
Nam có nguồn gốc từ Indônexia và Côngô sang.( bản đồ)
Cây cà phê được trồng
lần đầu tiên là ở khu vực phía Bắc, chủ yếu là cây cà phê chè. Sau đó, cây cà phê được
trồng mở rộng vào các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh...
Sau một thời gian, thực
dân phương Tây thấy giống cà phê chè không mang
lại hiệu quả kinh tế cao vì vậy đã đưa giống cà phê vối từ Côngô vào trồng ở Tây Nguyên.
Sau một thời gian cây cà phê phát triển rất mạnh mẽ, diện tích cây cà phê ngày
càng tăng.
V. Sự phân bố của cây
cà phê.
1.Sự phân bố cây cà phê trên thế giới.
Khu
phân bố của cây cà phê là khu phân bố nhân tạo , bởi lẽ sự di cư cũng như phát
triển của cây cà phê phụ thuộc rất nhiều vào con người.
Trên thế gới cây cà phê phân bố chủ yếu ở khu vực nhiệt đới. Ban đầu cây cà
phê có chủ yếu ở Châu Phi. Sau đó, khu phân bố này
ngày càng được mở rộng. Một khu phân bố mở rộng hay thu hẹp chủ yếu dựa vào các
yếu tố sau đây: yếu tố địa hình, yếu tố khí hậu, yếu tố đất đai, yếu tố lịch
sử, yếu tố sinh học – cạnh tranh loài và yếu tố con người.
Cây
cà phê tuy có nguồn gốc từ Châu Phi nhưng ngày nay do nhiều lí do khách quan mà
cây cà phê được trồng ở Châu Phi không đáng kể. Cây cà phê hiện này được trồng
nhiều ở Trung và Nam Mỹ, Việt Nam, Ấn Độ, Indonexia, bán đảo Arap ...
2. Sự phân bố cây cà phê ở Việt Nam.
Khu phân bố của cây cà phê là khu phân bố nhận tạo chịu tác động rất nhiều từ con
người. Vì vậy, cây cà phê ở Việt Nam chủ yếu là loài cây trồng, rất ít gặp
trong rừng tự nhiên.
Cây
cà phê ở Việt Nam có 3 loài : cây cà phê vối , cây cà phê chè, cây cà phê mít.
Cây cà phê chè (9%) và cây cà phê vối (90%) được trồng khá phổ biến trong khi
đó cây cà phê mít (1%) được trồng rất ít.
Tại
Việt Nam, cây cà phê chè được trồng nhiều ở khu vực Bắc Bộ, đặc biệt lả khu vực
Bắc Trung Bộ. Cây cà phê chè được trồng nhiều ở khu vực này là do yếu tố lịch
sử. Cây cà phê chè được thực dân phương Tây đem vào trồng ở Việt Nam vào những
năm cuối thế kỉ 19, trồng ở các tu viện giáo đường ở Bắc Bộ, sau đó thực dân
Pháp cho trồng ồ ạt ở khu vực Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình... Sau
chiến tranh các khu vườn cà phê chè vẫn tiếp tục được duy trì. Vì thế, khu vực
này có sự phân bố cây cà phê chè rất cao.
Thực
dân phương Tây nhận thấy việc trồng cà phê chè mang lại hiệu quả không cao vì
vậy vào thập niên đầu thế kỉ XX, cây cà phê vối có nguồn gốc từ Côngô được đem
sang Việt Nam. Và Tây Nguyên trở thành khu vực có diện tích trồng cà phê vối lớn
nhất nước ta.
 |
| Vùng trồng cây caffe Việt Nam |
Mức
độ phân bố của thực vật phu thuộc rất nhiều vào điều kiện sinh thái và đất đai.
-
Cây cà phê vối phát triển mạnh mẽ ở Tây Nguyên vì nơi đây có điều kiện đất đai
rất lí tưởng cho cây cà phê, đó là đất bazan màu mỡ. Ngoài ra, cây cà phê vối
được trồng ở Việt Nam có nguồn gốc từ rừng rậm Châu Phi, phân bố ở khu vực có
độ cao trên 1000m, do đó ở Việt Nam không có nơi nào thích hợp hơn Tây Nguyên.
Khu vực Trung du miền núi Bắc Bộ cũng có độ cao rất phù hợp với diều kiện của
cây cà phê vối. Nhưng khí hậu ở đây không cho phép trồng cây cà phê vối. Bởi
lẽ, khu vực này có một mùa đông lạnh và rét mà cây cà phê thì không thể chịu
nhiệt độ quá thấp nên cây cà phê vối không được trồng nhiều ở vùng này.
- Cây
cà phê chè rất ít được trồng ở Tây Nguyên, khu vực Đông Nam Bộ vì lượng mưa ở
những khu vực này tương đối cao khoảng trên 2300mm, mà cây cà phê chè chỉ thích
hơp ở những vùng có lượng mưa từ 1300mm – 1900mm.
Như
vậy chính sự phức tạp về điều kiện sinh thái đã tạo ra sự phân hóa vùng phân bố
cà phê ở nước ta. Khu vực phía Bắc là vùng phân bố chủ yếu của cây cà phê chè,
khu vực phía Nam là vùng phân bố của cây cà phê vối.
Mức độ phân bố cây cà phê không chỉ phân hóa
do điều kiện khí hậu, đất đai mà còn phân hóa do điều kiện địa hình và gió.
Cây
cà phê phân bố chủ yếu ở khu vực đồi núi có địa hình cao trên 800m. Địa hình
Việt Nam lại phân hòa rất phức tạp vì vậy đã đẫn đến sự phân bố không đều của
cây cà phê giữa các vùng, tập trung ở những vùng có địa hình đồi núi như Tây
Nguyên, phía bắc Bắc Trung Bộ.
Ngoài
ra cây cà phê ở Việt Nam hầu như không trồng ở ven biển cũng như khu vực Duyên
Hải Nam Trung Bộ vì điều kiện khí hậu ở đây không phù hợp, đặc biệt là gió. Gió là nhân tốt rất quan
trọng ảnh hưởng đến cây cà phê, cây cà phê rất dễ bị ảnh hưởng của gió khô, gió
nóng mà vùng ven biển thì gió quá mạnh, còn khu vực Nam Trung Bộ thì thường có
những đợt gió Lào kéo dài vì vậy sự phân bố cây cà phê ở vùng này rất ít.
Mức
độ phân bố cây cà phê ở nước ta tại vùng Đồng bằng sông Hông và vùng Tây Nam Bộ
là thấp nhất vì địa hình ở đây chủ yếu là đồng bằng, đất phù sa không thích hợp
cho cây cà phê.
Như
vậy sự phân bố cây cà phê ở Việt Nam phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó yếu tố
về sinh thái có vai trò rất quan trọng.
Nguồn: Trần Chí Tình
Tài
liệu tham khảo.
1. Nguyễn Nghĩa Thìn, Hệ thực vật và đa dạng loài, NXB Đại học Quốc Gia Hà Nội, năm 2004.
2. A.G.Voronov,
Địa lý sinh vật, NXB Khoa Học và Kỹ Thuật.
